ABDALLIK GELENEĞİ ve NEŞET ERTAŞ

Müzik, ilkel sayılan kavimlerden günümüzün modern toplumlarına gelene kadar, her çağ ve coğrafyada, insan hayatının ayrılmaz bir parçası olmuştur. Müzikle ilgili arayışlar, birçok toplumda farklı müzik gruplarının ortaya

çıkmasına zemin hazırlamıştır. (Duygulu 1997: 108-121). Profesyonel olarak müzikle uğraşan bu gruplar, Kırşehir’de “abdal” olarak bilinir ve ünleri çok geniş bir coğrafyaya yayılmıştır. Müzisyen “abdal toplulukları”,

müziği bir meslek olmaktan çok, hayatın ayrılmaz bir parçası hatta kendisi olarak benimsemişlerdir. Abdal olarak isimlendirilen bu toplulukların ortaya çıkışı ve tarih içerisindeki fonksiyonlarını ele alan birçok çalışma yapılmıştır. Fuat Köprülü, abdal topluluklarının tasavvuf, din tarihi, edebiyat ve etnografya bakımlarından ayrı ayrı incelenmesinin önemine işaret eder. (Köprülü 1989: 362-417). Abdal terimi, tasavvuf çevrelerinde, “Dünya ilgilerinden kurtularak kendisini Allah yoluna adayan ve ‘ricâlü’l gayb [her devirde olan fakat görülmeyen ve Allah’ın emirlerine göre insanları idareye çalışan mübarek kimseler]’ diye adlandırılan evliya zümresi içinde yer alan sûfî veya eren.” (Uludağ 1988: 59), kimseleri karşılamak için kullanılmıştır.

Tasavvufi kaynaklara göre abdallar, “Saç ve sakalları birbirine karışmış, solgun yüzlü, hareketsiz, işsiz güçsüz, çocuksuz, yeryüzünde tek bir dikili ağacı bile bulunmayan ve yalnızca kendilerine gösterilen hedefe ulaşmak için katılacakları yarınki yarışa bugünden idman yaparak hazırlanan kişiler.” (Uludağ 1988: 59), olarak tanımlanmaktadır. Bunlar, ermiş sıfatını sadece çok oruç tutup namaz kılarak değil gönül zenginliği, kalp temizliği ve insanlara yardıma çalışarak almışlardır.

Abdal tabiri, XIV. yüzyıldan öncesine ait bazı İran kaynaklı edebi eserlerde “derviş” manasında kullanılmıştır. Elvan Çelebi’nin Menâkıbu’l-Kudsiyye adlı eserinde de Baba İlyas’ın müritlerinin “abdal” lakabıyla anıldığı görülmektedir. (Ocak 1992: 86). XV. yüzyıl tarihçilerinden Âşıkpaşazâde, kendi adıyla anılan tarihinde, o zamanlarda Anadolu’da misafir ve seyyah olarak nitelendirilen dört tayfadan bahseder: “Anadolu Gazileri”, “Anadolu Ahıları”, “Anadolu Abdalları” ve “Anadolu Bacıları”. Âşıkpaşazâde, diğerlerinde olduğu gibi

üçüncü sırada saydığı “Anadolu Abdalları” hakkında da bir açıklamada bulunmaz (Aşıkpaşaoğlu Tarihi 1985: 195).

Zaman zaman “Horasan Erenleri” olarak da anılan bu zümrelerin -ki o dönemde ailesi, belli bir yeri yurdu olmayan bekâr gençlerden oluşan bir topluluk olarak tanımlanmaktadır- Osmanlı’nın kuruluşu aşamasında Anadolu’ya dışarıdan gelip yerleştikleri; Bizans’la devamlı mücadele halinde olan Osmanlı Beyliği’ne birçok savaşta yardımcı oldukları; bu hizmetleri karşılığında da bizzat fethettikleri bazı bölgelerin kendileri ve müritlerine bağışlandığı bilinmektedir. (Ocak 1992: 88-89). Bu Abdal gruplarının o dönem için “bugünkü

anladığımız manada klasik Sünnilikten farklı bir İslam anlayışına (heterodoks popüler bir İslam) sahip” (Ocak 1992: 90). olmalarından dolayı halk arasında “akîdeleri bozuk serseri dervişler” olarak büyük bir ün kazandıkları bilinmektedir. Böylelikle “abdal” terimine yüklenen tasavvufi anlam değişmiş, abdal tabiri “serseri, dilenci derviş” gibi manalarda kullanılmaya başlanmıştır. (Köprülü 1988:1/61).

Abdalların, XIII. yüzyılda Babai isyanına bir şekilde katıldıkları,  

isyanın kanlı bir şekilde bastırılmasından sonra yukarıda

değinildiği üzere Osmanlı Beyliğine savaşçı, gezgin-derviş

olarak dâhil oldukları; o dönemde yaygın olan Kalenderi,

Vefâî ve Haydarî (Bektaşi) tarikatlarında kendilerine çok rahat

yer buldukları söylenebilir. XVII. yüzyıla gelindiğinde

Bektaşiliğin Anadolu’daki diğer “Râfizî” gruplarla birlikte abdalları

da bünyesinde erittiği; XVIII. yüzyılda “Bektaşi abdalları”

tabirinin yaygınlaştığı hatta “abdal” tabirinin “Bektaşi”

tabiri ile eş anlamlı kullanıldığı görülmektedir. Durum böyle

olmakla birlikte abdal topluluklarından bazılarının şehir

Bektaşiliğine katılmayarak çoğunlukla köylerde yaşayan heteredoks

Alevi zümrelerine dâhil oldukları, bir kısmının cemaat (secte) halinde Anadolu’nun çeşitli yerlerinde köyler

kurarak yaşadıkları, bir kısmının ise Kızılbaş obaları şeklinde

konar-göçer bir hayatı tercih ettiklerini söylemek mümkündür.

(Köprülü 1988:1/62).

Yazılı kaynaklarda kayda geçirildikleri XIII. yüzyıldan XX. yüzyılın

başlarına kadar Kalenderi, Hayderi, Cavlaki, Torlak ve

Işık gibi heteredoks İslam zümrelerinin içinde yer alan abdallar,

dâhil oldukları gruplarla birlikte tanımlanmış ve tasvir

edilmişlerdir.

Günümüzde abdal toplulukları ağırlıklı olarak Kırşehir,

Mersin-Silifke, Afyon-Sultandağı ve Emirdağ, Antalya, Adana, 

Gaziantep, Yozgat, Tokat, Çorum, Konya, Kayseri, Sivas,

Malatya, Karaman, Isparta, Denizli ve Amasya’da yaşamaktadırlar.

Son dönemlerde İzmir, Aydın ve Manisa taraflarına yapılan

göçlerle bu yerleşim yerlerinde de abdal yaşam alanları

oluşmuştur.

Orta Anadolu’da abdalların, kendilerine özgü sosyal, kültürel,

dinsel ve ekonomik tutum ve davranışlarının tipik olarak

gözlemleneceği en önemli merkez Kırşehir’dir. Kırşehir’de

yaşayan abdallarla Kaman, Kırıkkale merkez ve Keskin,

Nevşehir-Hacıbektaş, Ankara-Polatlı, Gölbaşı Soğulcak köyü

ve Haymana’da yaşayan abdallar arasında geçmişe dayanan

bir ilişki vardır. (Gürsoy 2006: 9-10). Günümüzde Kırşehir abdalları,

merkezde Bağbaşı ve Âşıkpaşa mahalleleri ile Kaman ilçesinde

belli bir nüfus yoğunluğuna sahip olarak yaşamaktadırlar.

“Çevre illerle birlikte yoğun bir Türkmen nüfusunu bünyesinde

barındıran Kırşehir, bu göçebe Türkmen aşiretlerinin

Orta Asya’dan getirdikleri saf şiir ve müzik kültürünün” (Tokel

2004:15). abdallar vasıtasıyla yaşatıldığı en önemli merkezlerinden

biridir.

Kırşehir abdalları arasından neşet eden (doğan) Neşet Ertaş’ın

bir ses ve saz ustası olarak ününün Türkiye sınırlarını aşması,

hem bilim çevrelerinde hem de medya organlarında abdallara

karşı büyük bir ilginin oluşmasını sağlamıştır. Bu ilgi, abdallar

ve icra ettikleri müzik türü ve sürdürdükleri sıra dışı yaşam

tarzı nedeniyle Kırşehir’i sıklıkla ülke gündemine taşımıştır. Neşet

Ertaş’ın uzun yıllar gurbette yaşaması, abdallar üzerine yapılan

çalışmalarda Kırşehir’de yaşayan diğer abdalların her birini

de birer kaynak şahıs durumuna getirmiştir. (Erkan 2009:

232-255).

Bin yıllık Anadolu-Türk tarihinde belli bir yeri olan abdalların

çoğunluğu, elekçilik, sepetçilik, kalaycılık, sünnetçilik ve müzisyenlik

gibi benzer zanaatlarda yoğunlaşmışlardır. Abdalların

günümüzde birçok çalışmaya konu olması, onların yaşadıkları

bölgelerde evlenme ve düğün gelenekleri etrafında teşekkül

etmiş olan eğlencelerin icrasında başlıca rolü üstlenmeleridir.

Abdalların sanatlarını icra ettikleri mahallerin başında düğünler

gelir. Bir abdal için düğün, –buna en ünlüleri Muharrem Ertaş,

Neşet Ertaş, Çekiç Ali, Hacı Taşan vd. de dâhil- hem geçimini

sağlayacağı bir iş ortamı hem de hünerlerini sergileyebileceği

bir gösteri alanıdır.

Büyük bir çoğunluğu şairlik yetisine sahip olmayan Kırşehir abdalları,

başta Toklumenli Âşık Sait olmak üzere âşıklık geleneği

çerçevesinde eser vermiş diğer âşıkların aşk, tabiat, göç, yoksulluk,

gurbet, iskân gibi çeşitli konularda söyledikleri şiirleri

gelenekten tevarüs ettikleri müzik bilgisiyle havalandırıp (besteleyip)

çalıp söyleyerek geniş kitlelerce sevilmelerini sağlamışlardır.

Her türlü ezgiyi büyük bir ustalıkla icra eden abdallar, daha çok

“bozlak” olarak adlandırılan bir tür uzun hava ile ünlenmişlerdir.

Sazı ve sözü bize kayıtlarla ulaşabilen ve hepsi ayrı birer değer

olan “bozlak” ustalarının en tanınmışları Kırşehirli Neşet Ertaş

(1938-2012), babası Muharrem Ertaş (1913-1984), Çekiç Ali

(1932-1973) ve Keskinli Hacı Taşan (1925-1983)’dır. Daha onlarcası

sayılabilecek Kırşehir abdalları içerisinde, sazı, sözü, kişiliği

ve şairliğiyle ön plana çıkan isim kuşkusuz Neşet Ertaş’tır.

60’lı ve 70’li yıllarda fırtına misali esen Neşet Ertaş, ömrünün

önemli bir bölümünü yurt dışında geçirmiştir. 2000’li yıllarda

Bayram Bilge Tokel Bey’in de teşvikiyle tekrar memleketine

dönmüş, stadyumları dolduran on binlere konserler vermiştir.

Kendine has üslubu ve tavrıyla milyonların gönlünü fetheden

Neşet Ertaş’ı başta uluslararası bir kurum olan UNESCO “Abdallık

Geleneği” dalında 2010 yılında “Yaşayan İnsan Hazinesi”

olarak tescil etmiş; bir yıl sonra da İstanbul Teknik Üniversitesi

Senatosu ona “Fahri Doktor” unvanı vermiştir. Bilim ve

sanat çevrelerinde, “Bozkırın Tezenesi”, “Türkü Baba”, “Son Abdal”,

“Bağlama Virtiözü”, “Son Şaman” ve “Kutb-ı Abdalan” gibi

sıfatlarla anılan Neşet Ertaş, 25 Eylül 2012’de Hakk’a yürüdüğünde

yüz binleri de arkasına alarak tekrar Kırşehir’e dönmüş

ve Bağbaşı Mezarlığında medfun bulunan babasının ayakucuna

defnedilmiştir.

Neşet Ertaş, Hakk’a yürüdüğünde arkasında kendisinin de hayatta

iken tam olarak sayısını bilemediği yüzlerce türkü (plak,

kaset, CD vs. şeklinde), onlarca şiir bırakmıştır.

Neşet Ertaş’ı Neşet Ertaş yapan iki unsur vardır. Bunlardan birincisi

Neşet Ertaş’ın içine doğduğu doğal konservatuvar ortamı;

ikincisi ise ona Tanrı tarafından verilen üstün yeteneklerdir.

İlk başta, Neşet Ertaş, kökleri Orta Asya’ya dayanan XI. yüzyıldan

itibaren Anadolu’da dal budak salıp günümüze kadar gelen

müesseseleşmiş bir kültürün içine doğmuştur. Bu müessese,

yukarıda tarihi gelişim süreci anlatılmaya çalışılan “abdallık

geleneği”dir. Bu geleneğin izlerini, Neşet Ertaş’ın yaşayışında söylemlerinde ve yaktığı türkülerde sürmek mümkündür.

Neşet Ertaş, icra ettiği müziği, onun inceliklerini çocukluğundan

itibaren yaşamının bir parçası olan düğünlerde öğrenmiş

ve Almanya da dâhil olmak üzere davet edildiği sayısız

düğünde insanların sevincine, neşesine ortak olmuş; onları

çaldığı havalarla eğlendirmiştir. Neşet Ertaş, içine doğduğu

kültürel ortamın bir gereği olarak çocukluğundan itibaren

müzikle haşır-neşir olmuş, babası merhum Muharrem Ertaş

ile baba-oğul ilişkisinden çok usta-çırak ilişkisi yaşamıştır. Bu

usta-çırak ilişkisi sayesinde abdallık geleneği ve müziğini içselleştirmiştir.

Bu bağlamda Neşet Ertaş’ın ustası ve hocası babası

olmuştur. Doğal bir konservatuvar içinde yetişen Neşet

Ertaş’ın diğer ustaları, çevresinde bulunan “abdal kocaları” ile

abdal zümresinin bir ferdi olmayan Hacı Baş (1933-2010)’tır.

(Bekki 2005).

Neşet Ertaş’ın Tanrı vergisi yeteneğini nasıl kullandığını, uzun

yıllara dayalı araştırmasında Erol Parlak şöyle tespit etmektedir:

“Neşet Ertaş’ın en önemli özelliklerinden biri de doğaçlama

gücüdür. Ertaş, bir eseri her çaldığında farklı hisseder ve

adeta yeniden inşa ederek bir öncekinden farklı bir esere dönüştürür.

Hatta bu özellik bir eserin icrası boyunca bile hissedilir.

Tekrara düşmeden, sürekli yenileyerek yaptığı doğaçlama

icra, onun görkemli sanatının en önemli yönlerinden biridir”

(Parlak 2012: 289-312). Neşet Ertaş, bu özelliğiyle okuduğu

her türküye damgasını vurmuş ve bugün herkes tarafından

kullanılan “Neşet Ertaş Türküsü” isimlendirmesini hayatımıza

sokmuştur.

KAYNAKLAR

Âşıkpaşaoğlu Tarihi (1985), hzl. H. Nihal Atsız, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara.

BEKKİ, Salahaddin (2005), “Hacı Bekir Baş ve Türküleri”, II. Kırşehir Kültür Araştırmaları

Bilgi Şöleni (Kırşehir, 13-14 Ekim 2005), Kırşehir Valiliği ve Gazi Üni. Kırşehir Eğitim

Fakültesi.

DUYGULU, Melih (1997), “Anadolu Abdalları’nda Müzik”, V. Milletlerarası Türk Halk Kültürü

Kongresi, Halk Müziği, Oyun, Tiyatro, Eğlence Seksiyon Bildirileri, Kültür Bakanlığı

Yayınları, Ankara, s. 108-121.

ERKAN, Serdar (2009), “Abdallar Üzerine Bir Değerlendirme”, Türkoloji Dergisi, S.

2009/2, s. 232-255.

GÜRSOY, Şahin (2006), Sosyal ve Dini Yaşam Açısından Orta Anadolu Abdalları (Kırşehir

Örneği), Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora

Tezi, Ankara.

KÖPRÜLÜ, M. Fuad (1989), “Abdal”, Edebiyat Araştırmaları 2, hzl. Orhan F. Köprülü,

Ötüken Yayınları, İstanbul, s. 362-417.

KÖPRÜLÜ, Orhan F. (1988), “Abdal”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 1, Türkiye

Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, s. 61.

OCAK, Ahmet Yaşar (1992), Osmanlı İmparatorluğunda Marjinal Sûfîlik: Kalenderiler /

XIV-XVII. Yüzyıllar, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.

PARLAK, Erol (2012), “Anadolu Türkmen Müzik Sanatında Bir Abdal Deha: Neşet Ertaş”,

Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, S. 61 (Bahar), s. 289-312.

TOKEL, Bayram Bilge (2004), Neşet Ertaş Kitabı, Akçağ Yayınları, Ankara.

ULUDAĞ, Süleyman (1988), “Abdal”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 1,

Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, s. 59.